Đàn nhị hay đàn cò là nhạc cụ có
cung vĩ, xuất hiện hàng nghìn năm nay ở Việt Nam. Ngoài người Kinh,
nhiều người dân tộc thiểu số Việt Nam cũng sử dụng rộng rãi nhạc cụ này
(Tày, Nùng, Thái, Mường, Dao, Giấy, H Mông...). Họ gọi đàn nhị bằng cái
tên khác nhau. Hình dáng, kích cở và nguyên liệu làm đàn nhị cũng khác
nhau đôi chút tùy theo dân tộc. Loại đàn nhị thông dụng hiện nay có
những bộ phận chính như sau:
- Bát nhị (còn gọi là ống nhị): là bộ phận tăng âm (bầu
vang) rỗng ruột, hình hoa muống, làm bằng gỗ cứng. Bát nhị có 2 đầu, đầu
nay bịt da rắn hay kỳ đà, còn đầu kia xòe ra không bịt gì cả. Ngựa đàn
nằm ở khoảng giữa mặt da.
- Dọc nhị (còn gọi là cần nhị, cán nhị): dáng thẳng đứng, đầu hơi ngả về phía sau, gốc cắm xuyên qua lưng bát nhị, gần phía mặt da.
- Trục dây : trục trên và trục dưới đều gắn xuyên qua đầu dọc nhị nằm cùng hướng với bát nhị.
- Dây nhị : do đàn có 2 dây nên gọi là đàn nhị (nhị là
hai). Trước đây dây đàn được làm bằng sợi tơ se, ngày nay làm bằng nilon
hoặc kim loại. Dây kim loại cho âm thanh chuẩn hơn nhưng không ngọt
ngào bằng dây tơ hay dây nilon. Dây đàn chỉnh theo quãng 4 đúng, quãng 5
đúng, quãng 7 thứ... nhưng phổ biến nhất là quãng 5 đúng.
- Cử nhị (hay khuyết nhị): là một sợi dây tơ se neo 2 dây
đàn vào gần sát dọc nhị, nơi dưới hai trục dây. Có khi cử nhị là một
khung áo buộc gần sát dọc nhị, hai dây đàn xỏ qua hai lỗ khung này. Cử
nhị là bộ phận để điều chỉnh cao độ âm thanh. Nếu bạn kéo cử nhị xuống, 2
dây đàn sẽ ngắt quãng hơn, tạo ra âm thanh cao hơn. nếu bạn đẩy cử nhị
lên khi đàn 2 dây sẽ phát ra âm thanh trầm hơn vì quãng dây dài hơn. Tuy
nhiên để lên dây đàn người ta còn vặn trục dây nữa.
- Cung vĩ: làm bằng cành tre, cành lớp hay gỗ có mắc lông
đuôi ngựa. Những lông đuôi ngựa nằm giữa hai dây đàn để kéo đẩy, cọ sát
vào dây đàn tạo ra âm thanh. Do những lông đuôi ngựa kẹt hai dây đàn
nên ta không thể tách rời cung vĩ khỏi thân đàn.
Đàn nhị có âm vực rộng hơn 2 quãng tám, âm thanh trong sáng, rõ ràng,
mềm mại gần với giọng hát cao. Muốn thay đổi âm sắc hoặc giảm độ vang
người ta dùng đầu gối trái bịt một phần miệng loa xòe của bát nhị (khi
ngồi trên ghế kéo đàn). Nếu dùng ngón chân cái chạm vào da của bát nhị
(khi ngồi trên phản kéo đàn, trên chiếu). Nhờ những cách này âm thanh sẽ
xa vẳng, mơ hồ, tối tăm và lạnh lẻo diễn tả tâm trạng thầm kín, buồn
phiền...
Đàn nhị là thành viên trong nhạc phường bát âm, dàn nhã nhạc, ban
nhạc chầu văn, tài tử và dàn nhạc tổng hợp. Ngày nay thỉnh thoảng nó
xuất hiện cả trong dàn nhạc pop, rock hiện đại để tăng màu sắc trong
cách phối âm.
Bạn dùng tay trái giữ dọc nhị và bấm dây đàn bằng lòng ngón tay hoặc
đầu ngón tay, tay phải cầm cung vĩ để kéo đẩy tạo ra âm thanh.
Kỹ thuật đàn khá phong phú, bao gồm từ ngón vuốt, ngón nhấn, ngón
láy, ngón chuyền đến cung võ liền, cung vĩ ngắt, cung vĩ rời và cung vĩ
rung, v.v.